Een arme houthakker en zijn vrouw wonen in een donker bos. Ze krijgen maar zijdelings mee wat er in de wereld gebeurt, zo ondoordringbaar is het woud waar ze wonen. Ze hebben geen kinderen en dat is misschien maar goed ook, want ze zijn zo arm dat ze nauwelijks voor zichzelf kunnen zorgen. Op een dag dendert de buitenwereld echter met grof geweld naar binnen. Er is een nieuwe spoorlijn die het bos doorkruist. De houthakster hoopt dat er koopwaar in zit en zorgt dat ze zich in de buurt van de spoorlijn ophoudt als de trein langskomt. Helaas vindt ze alleen af en toe briefjes die ze als analfabeet niet kan lezen. Ze houdt echter stug vol en op een dag wordt haar wachten beloond met la plus précieuse des marchandises, een baby die uit de trein in haar schoot geworpen wordt.

Het lijkt net een sprookje en dat is ook de ondertitel van de novelle van Jean-Claude Grumberg (geboren in 1939): La plus précieuse des marchandises – un conte. Grumberg is een internationaal bekend auteur die voornamelijk toneelstukken schrijft, zowel voor volwassenen als voor kinderen. Hij schreef ook een boek over zijn vader, die in de Tweede Wereldoorlog is vermoord. Grumberg staat bekend om zijn humor en zijn grote sociale betrokkenheid.

Hoe sprookjesachtig het verhaal ook begint, al in hoofdstuk 2 wordt de boze buitenwereld geïntroduceerd. De trein is namelijk geenszins bevoorraad met koopwaar, maar met mensen die worden afgevoerd naar een concentratiekamp. Onder hen zijn Dinah en haar man met de pasgeboren tweeling Henri en Rose. Als de vader van de tweeling ontdekt waar ze heen gaan, probeert hij in elk geval het leven van één van zijn kinderen te redden door het uit de trein te gooien. Met zijn ogen dicht trekt hij een kind van de borst van zijn vrouw, zelfs zonder te durven kijken of het zijn zoon of zijn dochter is. Op hoop van zegen.

Als de houthakster – of liever gezegd de sprokkelaarster – met haar buit thuiskomt, is haar man niet direct blij. Iets wereldwijzer dan zijn vrouw vermoedt hij dat le petit paquet van zijn vrouw een sans-coeur is, een Joods kind waar de bezetter jacht op maakt. Dat is aan de sprokkelaarster niet besteed. Zij ziet alleen een kind dat wel degelijk een kloppend hartje heeft en dat al haar liefde en aandacht kan gebruiken.

Helaas komt de petite marchandise niet terecht in het land van melk en honing. Het is dan wel een sprookje, maar Grumberg schuwt de realiteit van de oorlog niet. Zelf zegt hij daarover: “J’ai écrit un conte pour enfant mais qui est insupportable pour les enfants, donc il est à lire avec les parents ; je pense que tous les contes sont atroces.” Daar heeft hij wel gelijk in, want voor Disney met sprookjes aan de haal ging, waren dat vaak gruwelverhalen waarin werd gewaarschuwd voor iets wat speelde in de samenleving. Grumberg verwijst naar een heel concreet gevaar, namelijk de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog.

Het mooie aan dit boek is dat Grumberg de poëtische taal van sprookjes gebruikt om een verhaal over een gruwelijke gebeurtenis te vertellen. Uit La plus précieuse des marchandises blijkt dat de Jodenvervolging zich daarvoor leent. De hoofdpersonen hebben bijvoorbeeld geen namen, maar worden aangeduid met hun functie en epitheton (“de arme houthakker”). Daarmee wordt het verhaal groter dan als het over bij naam genoemde personen zou gaan. Het zou bij wijze van spreken over alle arme houthakkers kunnen gaan en niet slechts over deze specifieke houthakker. 

Grumberg besluit zijn boek met een bijlage “pour amateurs d’histoires vraies”. Het verhaal blijkt wel degelijk gebaseerd te zijn op ware gebeurtenissen en vertoont parallellen met de familiegeschiedenis van de auteur. Er hebben mensen weten te ontsnappen uit de treinen die hen naar de concentratiekampen vervoerden, ook in de treinen waarin Grumbergs familie zat. 

Van een sprookje zou je verwachten dat het goed afloopt en dat de personages nog lang en gelukkig leven. Het zal geen verrassing zijn dat er van een lang en gelukkig leven geen sprake is in dit oorlogsverhaal. Althans, niet voor alle personages… 

Jean-Claude Grumberg, La plus précieuse des marchandises – un conte, Paris, 2019, 109 p.